Achtergrond
In aanloop naar en ná de dood van mijn moeder stond ik er helemaal alleen voor. Ik moest het afscheid van haar regelen. Van tevoren had ik in het ziekenhuis (Erasmus MC) en in de palliatieve unit al aangegeven dat ik ook weleens hulp wilde, iemand die me bij zou kunnen staan. Ik heb de gemeente gevraagd of zij een functionaris hadden die me kon bijstaan met informatie en ik heb 5 maatschappelijk werkers gesproken; niemand heeft me kunnen helpen.
Ik ben professional. Ik heb me (bewust) niet gespecialiseerd in het familierecht, al heb ik de module erfrecht en familierecht wel volledig gevolgd en als onderdeel van mijn master afgerond. Als professional was ik dus in staat om in hoedanigheid (dat wil zeggen: als meester in de rechten) als vereffenaar van de nalatenschap van mijn moeder op te treden. Ik ben ook nog eens qua persoonlijkheid iemand die in staat is om zaken tot op de bodem uit te zoeken. Dat neemt niet weg dat ik ook wel eens in mijn leven had willen worden bijgestaan, maar het zat er niet in.
De dag na de dood van mijn moeder ben ik begonnen met de nalatenschap. Dat omvatte zowel de financiële zaken als het opruimen van het huis waarin wij woonden, omdat de verhuurder in strijd met de wet weigerde om mij voor minimaal 6 maanden de overeenkomst te verschaffen.
Ik zat met een paar prangende kwesties, die complex waren omdat zij op het snijvlak van het erfrecht met het overeenkomstenrecht lagen: als erfgenaam heb je enerzijds meer dan 6 maanden de tijd om te beginnen met de aanvaarding of verwerping, maar de Belastingdienst verwacht eerder te worden uitbetaald, tenzij de akte van (beneficiaire) aanvaarding of het bericht van verwerping aan de Belastingdienst wordt verschaft. De inboedel van ons huis behoort aan mij toe, maar wat als ik de erfenis zou verwerpen: zouden schuldeisers van de nalatenschap (Belastingdienst en lokale heffingsorganen) dan verhaal kunnen halen op mijn inboedel in háár woning?
Dan waren er nog andere botsende belangen: er waren overeenkomsten die ík moest voortzetten, terwijl de afwikkeling van een erfenis over het algemeen vergt dat de overeenkomsten worden opgezegd.
Ik heb voor deze vragen geprobeerd een collega-jurist te spreken. Ik heb alle mij bekende organisaties afgebeld. Twee specialisten op het gebied van erfrecht hebben hun best gedaan, maar moesten mij het antwoord op deze vragen schuldig blijven.
Inefficiëntie van de Belastingdienst
Mijn moeder had geen schulden. Ze kocht nooit iets op krediet, had op de datum van haar dood geen vorderingen openstaan, het was dus een gemakkelijke start om het financiële beeld compleet te krijgen. Toen de Belastingdienst dagen na haar dood (de akte was doorgegeven) belastinggelden naar haar rekening overmaakte, veroorzaakte de Belastingdienst daarmee een groot obstakel: ik moest de vereffeningsprocedure gaan openen. Ik mocht de Belastingdienst niet terugbetalen, omdat ik daarmee de aansprakelijkheid ten aanzien van alle schulden van de boedel (toekomstige of nog nader te duiden vorderingen) op me zou nemen. Terugbetalen is namelijk een handeling.
Goedbedoelde adviezen die voor een kapitaal slechte afloop zorgen: doe dit niet!
In februari belde ik voor informatie met een gemeentefunctionaris die bekend scheen te zijn met belastingzaken. Ik wilde ergens een specifieke vraag over stellen. Ik kreeg goedbedoelde adviezen die de vreselijke consequenties kunnen hebben:
1. "Ga gelijk lekker alles aanvaarden als het saldo positief is"
Gevolg: als er navorderingen binnenstromen (zoals de Belastingdienst die ná iemands dood sommen overmaakt), dan ben je als erfgenaam volledig aansprakelijk! Zonder voorbehoud aanvaarden op grond van een op dat moment positief saldo is onverstandig, omdat het wel 6 maanden kan duren om alle vorderingen ten laste van de boedel binnen te krijgen.
2. "Ga alvast naar de notaris om een erfrechtverklaring op te laten maken"
De erfrechtverklaring is slechts in enkele gevallen nodig. Door erfgenamen standaard naar de notaris te verwijzen, worden zij op onnodige kosten gejaagd. Een "goedkope" verklaring van erfrecht is al 150 euro. Weggegooid geld, als de bank en andere instanties er niet om vragen.
3. "Laat je aanvaarding of verwerping van de erfenis door een notaris regelen"
De (beneficiaire) aanvaarding of verwerping kan gedaan worden op de griffie van de rechtbank; dit is meestal bij de centrale balie van de rechtbank van uw arrondissement (bijvoorbeeld Amsterdam, Den Haag of Rotterdam).
4. "Ga alvast wat rekeningen betalen, dan ben je daar vanaf"
Dit is verreweg het slechtste advies dat ik heb gehoord. Een kapitale blunder. Door alvast te beginnen met schuldeisers te betalen, aanvaardt de erfgenaam álle schulden van de boedel. De schulden van de nalatenschap dienen dan uit het persoonlijke vermogen van de erfgenaam te worden betaald.
Vóórdat de schulden van de nalatenschap mógen worden betaald van de erfenis, moet de vereffeningsprocedure strikt worden gevolgd. Slaat een erfgenaam een stuk van deze strikte procedure over, dan riskeert hij/zij hiermee dat schuldeisers van de nalatenschap financieel worden benadeeld. Om schuldeisers te beschermen, verplaatst de aansprakelijkheid zich naar het vermogen van de erfgenaam.
5. "Iedereen moet gewoon de kosten van de akte van beneficiaire aanvaarding of verwerping betalen"
Op de rechtbank ving ik toevallig deze opmerking op. Er was tussen medewerkers van de rechtbank een gesprek gaande over het in rekening brengen van kosten van de akte van beneficiaire aanvaarding. Een medewerker van de balie wilde aan een burger mededelen dat een toevoeging géén invloed heeft op de plicht om de griffierechten voor de beneficiaire aanvaarding direct aan de balie te betalen, ook al heeft de burger een verklaring van de Raad voor de Rechtsbijstand toegevoegd aan de verklaring van een beneficiaire aanvaarding of verwerping van de erfenis.
Nota bene op de website van de rechtspraak ("Kosten erfrechtprocedure") staat duidelijk aangegeven dat een inkomensverklaring van de Raad voor Rechtsbijstand hét bewijs is dat de erfrechtprocedure kosteloos dient te zijn. U vraagt de inkomensverklaring aan via de Raad. Let er wel op, dat het formulier eerst per DigiD moet worden ingevuld en daarna moet worden afgedrukt, om het formulier per post aan de Raad voor Rechtsbijstand te sturen (Postbus 70503
5201 CD ’s-Hertogenbosch)
Aanpak van de afwikkeling van de nalatenschap
Ondanks dat mijn moeder geen schulden had, kwamen er bij mijn inventarisatie 3 schuldeisers van de boedel in beeld: de Belastingdienst die na haar dood sommen had overgemaakt, de waterschappen die nog een deel van de lokale heffingen op haar wilden verhalen (ik had in januari en februari 2023 al bijna 700 euro aan lokale belastingen betaald!) en de verhuurder ter zake van in de toekomst gelegen kosten voor het in "oude staat opleveren van het gehuurde".
Ik heb besloten om de nalatenschap beneficiair te aanvaarden. Anders dan de volksmond weer eens fout verspreidt, is beneficiair aanvaarden niet "wel de lusten, niet de lasten". Zo simpel werkt het niet. Met de beneficiaire aanvaarding neemt het proces van de boedelbeschrijving aanvang.
1. Afleggen verklaring (beneficiaire aanvaarding, aanvaarding of verwerping) op de griffie en aanschrijven schuldeisers van de nalatenschap
Direct op de dag van het afleggen van de verklaring tot beneficiaire aanvaarding op de griffie, ben ik begonnen met het aanschrijven van de schuldeisers. De erfgenaam is na beneficiaire aanvaarding verplicht om iedere schuldeiser te vragen om een schuldenoverzicht uit te brengen. Zo'n verzoek was in mijn geval zeer overbodig: ik had van de Belastingdienst en het Waterschap al direct een schuldenoverzicht ontvangen. Toch eiste de wet van mij deze formele handeling.
Dat werkt als volgt. Volgens een standaardformule moet de schuldeiser worden gewezen op de dood (datum en plaats) van de erflater, waarna het schuldenoverzicht wordt opgevraagd. Bij het verzoek moet een kopie van de akte van beneficiaire aanvaarding, dan wel een kopie van de voorlopige akte worden gevoegd.
2. Boedelbeschrijving deponeren
De boedelbeschrijving omvat de baten en lasten van de boedel. Baten zijn onder meer het banksaldo op de datum van de dood van de erflater, vermogen, (levens)verzekeringen waarvan sommen open zullen vallen en waardevolle bezittingen. Laster zijn alle schulden: typische preferente vorderingen zijn vorderingen van de Belastingdienst, maar let op: vereffeningskosten nemen een feitelijke superpreferente positie in! De kosten voor ontruiming van de woning zijn vereffeningskosten die voorrang hebben.
In mijn situatie zat daar de complexiteit in, of beter gezegd: de onnodige stroperigheid van de afwikkelingsprocedure van de nalatenschap. Van de drie de schuldeisers van de nalatenschap heeft alleen de verhuurder niet gereageerd op het verzoek om mee te werken aan het uitbrengen van de vordering. De superpreferent heeft tot op de datum van dit schrijven geen vordering uitgebracht. Dat houdt in dat al meer dan 3 maanden géén overzicht ten behoeve van de boedelbeschrijving en vereffening is uitgegeven door deze schuldeiser.
Doordat deze schuldeiser geen medewerking heeft verleend, konden de andere 2 schuldeisers van de nalatenschap niet worden uitbetaald.
Ik heb de vereffeningskosten ter zake van het strippen van de woning zelf moeten begroten. Ik heb de handleiding voor het opleveren van woningen in staat van het gehuurde ("oorspronkelijke staat van de woning") gebruikt om de ontruimingskosten te begroten. Vervolgens heb ik deze begroting naar de verhuurder gezonden en een exemplaar bij de boedelbeschrijving gevoegd. Tevens heb ik de handleiding van de verhuurder met daarin de kosten voor het strippen van een woning samen met de boedelbeschrijving gedeponeerd ter griffie. Dat deponeren kan door de documenten (brieven, boedelbeschrijving en eventuele bewijsstukken) zelf aan de balie af te geven, of door de documenten op te sturen naar de rechtbank van het arrondissement.
3. (Optioneel) Verklaring negatieve nalatenschap ex. art. 4:199 BW
Gelijktijdig met het deponeren van de boedelbeschrijving, kan een verzoek aan de kantonrechter worden gedaan om een negatieve nalatenschap in het boedelregister in te schrijven. Dat is nodig als uit de boedelbeschrijving al blijkt dat de lasten van de nalatenschap, de baten (zullen) overstijgen.
4. Verzoek uitstel betaling
Doordat de superpreferente schuldeiser van de nalatenschap ("vereffeningskosten gaan vóór") geen reactie heeft gegeven en geen medewerking heeft verleend aan het uitbrengen van een vordering, was ik genoodzaakt om de andere twee schuldeisers om uitstel van betaling te verzoeken. Dat heb ik gedaan door een brief met het verzoek tot uitstel van de betaling van de beschikking en een kopie van de akte van de nalatenschap aan de Belastingdienst en het Waterschap te sturen.
5. Vereffening: uitdelingslijst & rekening en verantwoording, of verzoek tot opheffing van de vereffening van de nalatenschap?
Eerst dan komt de vereffening in beeld. De vereffening wordt geopend na het deponeren van de boedelbeschrijving. Ook als er onvoldoende saldo is om alle schulden te betalen, wordt de vereffening geopend.
De rekening en verantwoording moet worden afgelegd. Anders dan de informatiepagina van de rechtbank, de Handleiding erfrechtprocedures kantonrechter, versie 9.0 (november 2022) en de Richtlijnen Vereffening nalatenschappen, versie 3.1 (juli 2021) stellen, worden de procedures voor het opstellen van een uitdelingslijst en het afleggen van rekening en verantwoording, niet duidelijk toegelicht. Hoe de rato van iedere schuldvordering op de nalatenschap moet worden vastgesteld door een erfgenaam, is bijvoorbeeld nergens terug te vinden. De wet geeft hierin geen richting.
Het vervelende voor de andere schuldeisers is, dat de vereffeningskosten ter zake van de oplevering van de woning nog altijd onbepaalde en daarmee toekomstige factoren zijn. Als de kosten voor de ontruiming de baten van de nalatenschap overtreffen, dan is dat een grond om de vereffeningsprocedure op te heffen. Omdat niet duidelijk werd wat de vordering concreet zou zijn maar de kosten naar schatting in totaal de baten zouden overtreffen, heb ik de kantonrechter om opheffing van deze procedure verzocht. Ik heb dit verzoek onderbouwd met een financieel overzicht van de baten en lasten (inclusief mijn berekeningen) en de kosten voor het opleveren van een woning in staat van de aanvang van de overeenkomst. Iets meer dan 3 weken na dato is de beschikking tot opheffing in het register ingeschreven.
Ik heb daarmee de erfrechtprocedure binnen 5 maanden afgerond. De meeste tijd is opgeslokt door een weigerachtige houding van één van de drie schuldeisers van de nalatenschap. Het gevolg is dat de schuldeisers niet langer gerechtigd zijn om hun vordering te verhalen.
