Welke procesvormen kende Rome in de oudheid?
Allereerst: in het klassieke Romeinse recht ligt de nadruk op
procesrecht, niet op materieel recht. Het moge duidelijk zijn dat het
Romeinse recht voornamelijk civiel procesrecht omvatte (criminaliter
ageren kon in een civiel proces).
1. Legis actio:
Een op riten gerichte procesvorm, met een religieus karakter. Twee
fasen: rechtsingang werd verleend door de magistraat, daarna kwam de
zaak voor een rechter. Net als in het latere formula-proces, kwam de
tenuitvoerlegging aan de orde in een nieuw proces;
2. Formula:
Gedurende circa vier eeuwen de gangbare procesvorm, van kracht sinds de
Lex Aebutia. Eveneens een proces in twee fasen; de praetor besliste over
de rechtsingang, een lekenrechter had een accusatoire rol.
Het uiteindelijke oordeel was aan de praetor, op basis van zijn imperium
als magistraat zijnde. Probeer het formula-proces eens met het huidige
procesrecht te vergelijken. Het valt direct op dat het Romeinse recht
niet zozeer gericht was op het vervullen van de materiële voorwaarden:
de lekenrechter oordeelde immers slechts of de voorwaarden uit de
formula waren vervuld. De eiser stelde de voorwaardelijke formulae;
gedaagde stelde negatief geformuleerde exceptiones.
Te verschaffen rechtsmiddelen en verweermiddelen- exceptiones-
waren te vinden in het edict van de praetor. Partijen zochten consensus
over het geschil en de aan te stellen lekenrechter. Afspraken tussen
procespartijen werden op schrift gesteld (schriftelijke fase is hier een
verschil met de legis actio!) in de litis contestatio. De Romeinen kenden gedurende het formula-proces een gesloten stelsel van formulae.
Zoals eerder opgemerkt, is het Romeinse recht casuïstisch van aard. De
actio legis Aquiliae omschrijft nauwkeurig situaties en hun mogelijke
sancties.
- De actio legis Aquiliae utilis maakt het mogelijk om de originele
actio naar analogie uit te leggen. Eén der elementen van een formula kan
worden vervangen door de praetor, om zo een actie te kunnen verschaffen
aan p.p . De aanpassing berust op de decretale actie- deze actie
impliceert het afwijken van het edict;
- Een geheel nieuwe formula, een op de feiten toegesneden actie, was de
actio in factum, geïnspireerd door de oorspronkelijke actio legis
Aquiliae. Hier komen de bevoegdheden van de magistraat naar voren: de
praetor kan bestaande regelgeving toepassen, ondersteunen of aanpassen.
Dit zou veranderen met de introductie van het edictum perpetuum;
- De denegatio actionis was de afwijzing van de zaak door de praetor.
Verschaffing van de rechtsingang hield hiermee zonder meer op.
3. Cognitio extraordinaria:
Heeft de meeste overeenkomsten met het huidige procesrecht. Een van
overheidswege (door de keizer) aangestelde ambtenaar oordeelt als
rechter in een proces dat één fase inneemt. De kanselarij bediende zich,
gedurende de bureaucratische autocratie ná keizer Augustus, van de
macht om rescripta uit te vaardigen. Een rescriptum kon aan de rechter
worden opgelegd (zie de parallel met de macht van het hedendaagse
prejudiciële advies!). De macht van de rechter om zelf te beslissen was
dus beperkt, maar de rechter kreeg tijdens de periode van de cognitio
wél een inquisitoire rol toebediend.
Wat zijn de overeenkomsten en verschillen?
- Het legis actio-proces en het formula-proces kenden twee fasen, een
voor de praetor, de tweede voor een (leken)rechter. Tenuitvoerlegging
vereiste in beide gevallen een nieuw proces;
- In het formula-proces werd hoger beroep pas na enige eeuwen mogelijk
en wel bij een keizerlijk ambtenaar. In het cognitio-proces was hoger
beroep ook mogelijk, eveneens bij een keizerlijk ambtenaar. Dit heeft te
maken met de periode waarin beide processen elkaar overlapten;
- Ten tijde van het formula-proces was executie van een
vermogensbestanddeel niet mogelijk. Het cognitio-proces zag wel op de
executie van één bestanddeel van het vermogen, van de partij die het
proces verloren had.
