Internationaal privaatrecht bestaat uit drie pijlers:
1. Internationale bevoegdheid (forum/jurisdictierecht);
2. Conflictenrecht of verwijzingsrecht (het van toepassing zijnde recht);
3. Recht inzake de erkenning en tenuitvoerlegging van buitenlandse rechterlijke beslissingen (internationaal erkennings- en executierecht).
Hieronder worden de belangrijkste begrippen en beginselen die betrekking hebben op de pijlers van het internationaal privaatrecht uitgelicht.
Acta iure gestionis (materieel toepassingsgebied EEX)
Handelingen die door de staat zijn verricht in privaatrechtelijke hoedanigheid; rechtsbetrekkingen door de staat, verricht op voet van gelijkheid met de burger. De aard van de rechtsbetrekking en het voorwerp van het geschil zijn bepalend voor het onderscheid tussen acta iure imperii en acta iure gestionis (HvJ 16 december 1980, zaak 814/79, Staat der Nederlanden/Rüffer, punt 14). Heeft de rechtsbetrekking een civielrechtelijke grondslag en handelt de staat niet in de uitoefening van publiekrechtelijke bevoegdheden, dan kan de zaak worden gebracht onder 'burgerlijke en handelszaken'. Acta iure gestionis vallen derhalve binnen het materiële toepassingsgebied van EEX-Verordening II (art. 1 lid 1 EEX-Vo II).
Acta iure imperii (materieel toepassingsgebied EEX)
Handelingen, door de staat verricht in de uitoefening van publiekrechtelijke bevoegdheden. Voor deze handelingen geldt immuniteit van jurisdictie (art. 13a Wet Algemene Bepalingen. Toepassing van EEX-Vo II is uitgesloten (art. 1 lid 1 EEX-Vo II); zie HvJ 28 april 2009, zaak C-420/07, Apostolides/Orams, punt 42, 43 en in het bijzonder punt 44.
Forum actoris (bevoegdheid rechter op grond woonplaats eiser)
Internationale bevoegdheid van de rechter van de woonplaats van de eiser. In dagvaardingsprocedures als exorbitant aangemerkt en op 1 januari 2002 afgeschaft (zie PG Burg. Procesrecht, Van Mierlo/Bart Rv, p. 86-88; ECLI:NL:PHR:2016:935, 2.4 (ii)).
Forum arresti (beslag schept bevoegdheid)
Bevoegdheid op grond van vreemdelingenbeslag. Conservatoir beslag kan op grond van art. 765 Rv worden gelegd op goederen van de schuldenaar die zich in Nederland bevinden, ook al heeft de schuldenaar geen bekende woonplaats in Nederland. De rechtbank waarvan de voorzieningenrechter het verlof tot beslag heeft verleend, is bevoegd om kennis te nemen van de hoofdzaak (art. 767 Rv). Deze bevoegdheid kan alleen bestaan wanneer niet langs andere weg een executoriale titel in Nederland verkregen kan worden (zie ECLI:NL:HR:2013:CA3741 (Dongray Industrial Ltd/Gécamines), r.o. 3.2.3 en 3.4.2). De rechter zal zich onbevoegd verklaren wanneer een exequatur is of kan worden verkregen.
Forum conveniens (bevoegdheid op grond van rechtssfeer)
De rechter is bevoegd, indien de zaak voldoende met de rechtssfeer van het forum verbonden is. Voor Nederland is deze regel vastgelegd in art. 3 sub c Rv; de forum conveniens-regel heeft in Nederland alleen betrekking op verzoekschriftprocedures.
Forum necessitatis (bevoegdheid uit noodzaak)
Geen enkele bepaling van internationaal bevoegdheidsrecht verleent de
rechter bevoegdheid. De rechter mag zich evenwel bevoegd verklaren om
van de zaak kennis te nemen, indien het feitelijk of praktisch
onmogelijk is om de zaak aan een wél bevoegde buitenlandse rechter voor
te leggen. Bij feitelijke onmogelijkheid zal het gaan om overmacht (natuurgeweld, oorlog) en bij praktische onmogelijkheid om (rechts)politieke redenen die het recht op een eerlijk proces in de zin van art. 6 EVRM geweld aandoen. Voor deze
bedreigingen van een behoorlijke procesgang biedt art. 9 sub c Rv een oplossing, zij het dat voor de praktische onmogelijkheid de aanvullende voorwaarde dat de zaak "voldoende met de rechtssfeer" van het forum necessitatis is verbonden (vgl. art. 3 sub c Rv).
Forum non conveniens (bevoegde rechter verklaart zich onbevoegd)
Een zeldzaam geworden, maar niet geheel in onbruik geraakt beginsel. De bevoegde rechter mag zich onbevoegd verklaren, indien de zaak onvoldoende verbonden is met de rechtssfeer van het aangezochte forum. De rechtsmachtafdeling van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering gaat thans uit van een positieve formulering (vgl. art. 3 sub c Rv) en biedt concrete criteria voor het bepalen van de bevoegdheid (zie bijv. art. 10 Rv). Forum non conveniens is niet geheel in onbruik geraakt: in art. 4 lid 3 sub b Rv komt het beginsel duidelijk tot uitdrukking.
EEX-Vo II/Brussel I-Bis kent geen toepassing van het forum non conveniens-beginsel. Van de discretionaire bevoegdheid zoals die aan de rechter wordt toegekend in art. 4 lid 3 sub b Rv is onder EEX-Vo II geen sprake, omdat een dergelijke exceptie de rechtszekerheid te zeer in het geding zou brengen. De Verordening verzet zich ertegen dat een rechterlijke
instantie van een verdragsluitende staat de bevoegdheid die zij aan
artikel 2 van
dit verdrag ontleent, niet uitoefent op grond dat een gerecht
van een niet-verdragsluitende staat een geschikter forum zou
zijn om van het betrokken geschil kennis te nemen, ook wanneer
de bevoegdheid van een gerecht van een andere verdragsluitende
staat niet aan de orde is of wanneer het geschil geen andere
aanknopingspunten heeft met een andere verdragsluitende staat (HvJ 1 maart 2005, zaak C-281/02, Owusu/Jackson "Villa Holidays").
Forum prorogatum (bevoegdheid rechter door verschijnen verweerder)
De verweerder verschijnt voor het gerecht en aanvaardt daarmee de jurisdictie. Deze 'stilzwijgende forumkeuze' (art. 26 EEX-Vo II) mag niet worden aangenomen, indien de verweerder verschijnt om de competentie van het forum te betwisten of een andere rechter op grond van art. 24 EEX-Vo II exclusief bevoegd is.
Forum rei (bevoegdheid rechter op grond woonplaats gedaagde)
Internationale bevoegdheid van de rechter van de woonplaats van gedaagde. Universeel aanvaard vanuit de beschermingsgedachte (de kans dat de vordering door de eiser ongegrond is, is reëel) en vanuit praktische overwegingen (de kans dat de goederen van gedaagde zich op het grondgebied van de lidstaat bevinden, is groter, zodat eventueel beslag en executie geëffectueerd kunnen worden). Uitgangspunt in dagvaardingszaken (art. 2 Rv) en bij het formele toepassingsgebied van EEX-Vo II (art. 4 EEX-Vo II).
Forum rei sitae (bevoegdheid)
Internationale bevoegdheid van de rechter van de lidstaat waar een onroerend goed is gelegen of waar het daarop betrekking hebbende register is gevestigd.
Lex causae (toepasselijk recht)
De kwalificatievraag dient te worden beslist door het op de rechtsverhouding toepasselijke rechtsstelsel. Tegengesteld aan lex fori.
Lex fori (toepasselijk recht)
Het rechtsstelsel van het aangezochte forum is van toepassing. Beginsel met een nationalistische inslag. Tegengesteld aan lex causae.
Lex loci delicti (toepasselijk recht)
De rechtsvordering wordt beheerst door het recht van het land waar de onrechtmatige daad heeft plaatsgevonden.
Litispendentie (bevoegdheid hangende de behandeling van een reeds aangebrachte zaak)
Een rechter wordt geadieerd terwijl de zaak reeds aanhangig is bij een andere rechter. De handelswijze bij litispendentie wordt geregeld door art. 29-34 EEX-Vo II.
Locus delicti (bevoegdheid rechter op grond plaats schade)
Alternatieve bevoegdheid van de rechter van de plaats waar het schadeveroorzakende feit zich heeft voorgedaan of waar het zich kan voordoen (art. 7 lid 2 EEX-Vo II). Onderscheid moet worden gemaakt tussen Handlungsort en Erfolgsort, met dien verstande dat een regel is gegeven voor gevallen van divergentie. Uiteraard is divergentie gebruikelijk bij grensoverschrijdende zaken, zoals milieuvervuiling en internetschandalen.
Locus protectionis (toepasselijk recht en bevoegdheid IE-zaken)
Locus protectionis is een belangrijk begrip in zaken van intellectuele eigendom. Het begrip impliceert dat de intellectuele eigendomsrechten op enigerlei wijze met een territorium zijn verbonden (is dit in het virtuele tijdperk nog houdbaar?). Om twee redenen is de locus protectionis relevant. Ten eerste bepaalt de lex loci protectionis welk recht van toepassing is (art. 8 Rome II-Vo). Ten tweede bepaalt de locus protectionis welke rechter bevoegd is om kennis te nemen van de schending. Hierbij is het Handlungsort de woonplaats of vestiging van de inbreukpleger en het Erfolgsort de plaats waar het IE-recht bescherming geniet (art. 7 lid 2 EEX-Vo II)
Perpetuatio fori (voortdurende bevoegdheid)
De rechter die eenmaal bevoegd is, blijft bevoegd, ook als de grond voor de bevoegdheid wijzigt.
